+0 به یه ن
مهر آیی گلدی مكتبلر آچیلدی !
لاكین اوشاقلاریمیزین آنادیلده درس اوخوما آرزوسو هله ده اوركلرده
دوگونله نیب قالیبدیر ! ۷۰ میلیون نفوسو اولان ایران اؤلكه سینده ۳۰ میلیوندان
چوخ جمعیتی اولان تورك میلّتی نین مكتبلرده آنا دیلینده درس اوخوما حاقّی
اولماماسینا دونیادا اینانان اولارمی ؟ ! ایرانین قونشوسو اولان عراق و حتی افغانستان كیمی دونیانین ان دالی قالمیش اؤلكه سینده ، اؤلكه نین باشاباشیندا ایكی سرتاسری رسمی دیلین ، و ولایتلرده محلی دیللرین مكتبلرده تدریسی قبول اولوب و اجرا اولور ،
لاكین دونیانین ان دموكرات اؤلكه سی ادعاسینی داشیان اؤلكه ده ۳۰ میلیون تورك دیللی انسان بو ابتدایی مدنی حاقدان محرومدور !!
مهر آیی نین باشلانماسی و اوشاقلاریمیزین هله ده آنا دیلده یوخ ، اجباری اولاراق باشقا بیر دیلده تحصیل آلماسی ایله باغلی بویوك بیلگین ، تحقیقاتچی ، مورخ و آذربایجان ملّتی نین فخری ساییلان پرفئسور دوكتور محمد تقی زهتابی نین ان گنج یاشیندا و ۱۳۲۴ - جی ایلده سؤیله دیگی بو شعری ، ایچمیزدن قالخیب دیله گتیره بیله جه گیمیز اوره ك سیزینتیلایمیزین یالنیز بیر پارچاسی دیر !
سن اوسان منده بویام !
سو"دئییبدیر منه اولده،آنام آب كی،یوخ
"یوخو"اویرتدی اوشاقلیقدامنه،خواب كی،یوخ
ایلك دفعه كی،"چورك"وئردی منه نان دئمه دی
ازلیندن منه "دوزدانه"، نمكدان دئمه دی
آنام ،اختر دئمه یبدیرمنه،"اولدوز "دئییب او
سو دوناندا،دئمه ییب یخدی بالا،"بوز"دئییب او
"قار" دئییب ،برف دئمه ییب،دست دئمه ییب"ال"دئییب او
منه هئچواخت بیا سویله مه ییب،"گل"دئییب او
یاخشی خاطیرلاییرام،یاز گونو اخشام چاغی لار
باغچانین گون باتانیندا كی،ایلیق گون یاییلار
گل:-دئیه ردی،-داراییم باشیوی ای نازلی بالام!
گلمه سن گر،باجیوین آستاجا زولفون دارارام
او دئمه زدی كی ،-بیا شانه زنم بر سر تو
گر نیایی بزنم شانه سر خواهر تو
بلی،داش یاغسادا گویدن،سن او سان من ده بویام
وار سنین باشقا آنان،واردی منیم باشقا آنام
اؤزومه مخصوص اولان باشقا ائلیم واردی منیم
ائلیمه مخصوص اولان باشقا دیلیم واردی منیم
ایسته سن قارداش اولاق،بیر یاشایاق،بیرلیك ائدك
وئریبن قول-قولا،بوندان سورا بیر یولدا گئدك
اولا،اؤزگه كولك لرله گرك آخمایاسان
ثانیا،وارلیغیما،خالقیما خور باخمایاسان
یوخسا گر زور دئیه سن ملتیمی خوار ائده سن
گون گلر،صفحه چونر،مجبور اولارسان گئده سن!
پروفسوردوكتور محمد تقی زهتابی (كیریشچی) ، 1324 -جو هجری گونش ایلی
.................................................................................................................
ایراندا محلی، منطقهای و عموم اؤلكه(1)دیللر
ح . راشدی : شهریور 1377
دیل انسانین معنوی ثروتیدیر. كئچمیشده ابتدایی انسانلار دیلدن یالنیز گون احتیاجلارینی تأمین ائتمك اوچون استفاده ائدیردیلرسه بو گون دیل، ادبیات و مدنیت بیر میلّتین هویت، شخصیت و موجودیت سندی كیمی اؤزونو گؤستریر.
شفاهی دیل و خالق ادبیاتی هر بیر میلّتین ادبیات و مدنیتینده مهم رول اویناییر، لاكین یازیلی دیل و ادبیات او خالقین تاریخه ثبت اولونموش وارلیق سندیدیر!
یازیلی دیلی اولمایان و یا داها دوغروسو دیلینی كلاسیك شكیلده ابتدایی مكتب – مدرسه ده ، اورتا و عالی تحصیل اوجاقلاریندا اوخومایان خالق اؤز استعداد و باجاریقلارینی دوغما دیلینده انكیشاف ائتدیرمهیه ایمكان تاپماییب واقعی تاریخ، ادبیات و مدنیتینین مطالعهسینده بئله اوزاق قالاجاقدیر !
بئله بیر خالق آنا دیلینده مدنی بوشلوق حیس ائدهرك یابانجی بیر دیل و مدنیتده ارییب قاریشماغا مئیل گؤسترهجكدیر.
ایران داخیلینده بو اؤلكهنین چوخ نفوسونو و ایران جمعیتینین نسبی اكثریتنی تشكیل ائدن توركلرین دیلی آذربایجان توركجهسی و یا خلاصه اولاراق توركجه آدلانیر؛ آذربایجان توركجهسی دونیانین باشقا جانلی دیللری كیمی ایكی حیصهدن تشكیل تاپیر، اونون بیرینجی حیصهسی دانیشیق یا شفاهی دیل و ایكینجی حیصهسی یازیلی و یا ادبی دیلدیر.
یازیلی دیل و یا باشقا سؤزله دئسك ادبی دیل بیر دیلین مختلیف لهجهلریندن تشكیل تاپمیش علمی، منطقی و گراماتیك «اورتاق» دیلیدیر كی، سؤزلر او دیلین قانونلاری چرچیوهسینده اسم، فعل، صفت و باشقا آرتیرمالار تركیبینده دولغون جمله و معنالاری افاده ائدیر.
آذربایجان جمهوریتیندن توتاراق جنوبی آذربایجان، توركیهنین شرق حیصهسی، عراقین شمالی و ایرانین مختلیف اوستانلاریندا یاشایان تورك دیللیلر، آذربایجان توركجهسینین مختلیف لهجهلرینده دانیشانلاردیلاركی، اونلارین هامیسینین اورتاق و ادبی دیلی «آذربایجان توركجهسی» و خلاصه اولاراق توركجه و یا توركو آدلانیر. آذربایجان توركجهسینده دانیشانلارین اكثریتی تاریخی آذربایجان(۲) منطقهسینده یاشادیقلاری اوچون دیلچی عالیملر بو دیله " آذربایجان توركجهسی" آدی وئرمیشلر، لاكین بو گون بو دیلده دانیشانلار یالنیز تاریخی آذربایجان محدودهسینده یوخ، بلكه ایرانین بیر چوخ شهر و كندلرینده یاشاماقدادیرلار.
1372- نجی ایل (م. ل 1993) تهران و تبریزده بوراخیلان همشهری و فروغ آزادی گوندهلیكلرین یازدیقلارینا اساسلاناراق ایران جمعیتینین 7/3 (یئددیدن اوچ) و تهران نفوسونون 5/3 (بئش دن اوچ) حیصهسی تورك دیللی عایلهلرینه منسوبدور؛ باشقا سؤزله دئسك بو گون ایرانین 63 میلیون جمعیتینین 27 میلیونو و تهران شهرینین 10 میلیون نفوسونون آلتی میلیونو تورك دیللیدیر.
بو او دئمهكدیر كی، ایران توركلری نسبی باخیمدان ایران جمعیتینین اكثریتینی تشكیل ائدیرلر و اونلارین سایی ، بو گون اكثریت گؤسته ریلن پارس دیللی لرین ساییندان آرتیقدیر!
ایران مملكتی اراضی باخیمیندان بؤیوك اؤلكهدیر، بو گئنیش اراضی ده یاشایان خالقلارین طبیعی كی، دیللری ده چئشیتلیدیر.
دیل باخیمیندان ایران خالقلارینین دیلینی اساس اوچ حیصهیه بؤلمك منطق و حقیقته اویغوندور؛ بو دیللر "محلّی، منطقهای و عموم اؤلكه" دیللر تركیبینده اؤزونو گؤستریر.....!محلی، منطقهای و عموم اؤلكه دیل نه دئمهكدیر؟!
1- محلی دیل:
محلی دیل ائله بیر دیلدیر كی، دیلچی عالیملر اونو باشقا بیر دیلین لهجهسی یوخ، مستقل بیر دیل كیمی تانییرلار؛ بو دیل اؤلكهنین بیر و یا ایكی شهر و نئچه كند محدوده سینده دانیشیلیر و اونون سؤز منبعی و مشخص دیل قانونلاری واردیر، مثال اولاراق ایران داخیلینده «سمنان دیلی» محلی دیل چرچیوهسینده یئرلهشیر و اونون دانیشیلان محدودهسی سمنان شهری و اونون حومهسینده خلاصه اولور.
سمنان دیلی اسلام حاكیمیندن سونرا دری دیلینین ایراندا یاییلماسیندان قاباق بو اؤلكهنین مركز، جنوب و جنوب غربینده دانیشیلان پهلوی دیلینین قالیقلاریندان ساییلیر و اونون تاریخی، پارسلارین بو گونكو دانیشدیقلاری پارسی و یا دری دیلینین تاریخیندن قاباغا عایددیر.
2- منطقهای دیل:
3- بو دیل مستقل دیللر سیراسیندا دایاناراق شفاهی ادبیاتلا یاناشی، محدود اولارسادا اؤزونه مخصوص كئچمیش و معاصر یازیلی ادبیات و مدنیتی واردیر، ایراندا منطقهای دیلین نفوذ دایرهسی بیر و یا ایكی اوستاندا محدودلاشیر، بو محدودده یاشایانلار اورتاق بیر دیل، مدنیت، فولكلور، عادت و عنعنهیه مالیكدیرلر و اراضی باخیمیندان اونلارین اكثریتی یاپیشیقلی بیر بولگه محدودهسینده یاشاییرلار.
ایران اؤلكهسینده «كورد» و «بلوچ» دیللری منطقهای دیل سیراسیندا یئرلهشیرلر.
4- عموم اؤلكه (سرتاسری) دیل:
عموم اؤلكه دیل مستقل دیل خصوصیتلرینی داشیاراق او دیللره دئییلیر كی، بیر اؤلكه ده بو دیلده دانیشانلار بیر و یا ایكی اوستاندا یوخ، بلكه اؤلكهنین مختلیف اوستانلاریندا و گئنیش بیر اراضی ده یاشاییرلار، باشقا سؤزله دئسك عموم اؤلكه دیلینده دانیشانلارین سایی منطقهای دیلده دانیشانلارین ساییندان چوخ و اونلارین یاشادیقلاری یئرلر ایسه منطقهای دیلده دانیشانلارین اراضی محدودهسیندن گئنیشدیر.
عموم اؤلكه دیلده دانیشانلارین اكثریتی بیر نئچه اوستانلاردان تشكیل تاپمیش بوتوو اراضی ده یاشادیقلایندان علاوه مملكتین مختلیف و بیر – بیریندن فاصلهلی اولان اوستانلاریندا یئرلهشن شهر و كندینده ده یاشاماقدادیرلار.
عموم اؤلكه دیلین اؤزونه مخصوص شفاهی خالق ادبیاتی، فولكلورو، اورتاق ادبی دیلی، دیل قایدا، قانونلاری، كئچمیش و معاصر مكتوب ادبی اثرلری، كلاسیك و خالق موسیقی نوعلری، تانیمیش شاعیر، یازیچی عالیملری و تاریخی- سیاسی- فلسفی شخصیتلری واردیر.
عموم اؤلكه دیل او دیلدیركی، اؤلكهنین جمعیت تركیبینده اونون دانیشیق وسعتی گئنیش دیر و مملكتین یوكسك سویهلی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شخصیتلرینین بیر چوخ تعدادی او دیلی بیلیر و او دیلده دانیشیرلار؛ و نهایت عموم اؤلكه دیل او دیلدیر كی، اونون نفوذ دایرهسی اؤلكهنین پایتختینده گئنیش وسعتده و عموم خالق آراسیندا آشكارا حیّس اولونور.
بئله معیارلاری نظره آلاراق ایكی دیل، ایراندا عموم اؤلكه دیل سیراسیندا یئرلهشیر، بو ایكی دیلین بیری «آذربایجان توركجهسی» و اكینیجیسی «پارس دیلی» دیر.
آذربایجان توركجهسینده و پارس دیلینده دانیشانلار ایرانین یالنیز بیر و یا ایكی و حتی اوچ اوستانلاریندا یوخ، بلكه اؤلكهنین بیر چوخ اوستانلاریندا یاشاییب و یاشاماقدادیرلار. ایران اؤلكهسی محدودهسینده، آذربایجان توركجهسینده دانیشانلار اراضی باخیمیندان بو گونگو اون (10) یاپیشیق، شرقی و غربی آذربایجان، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، مركزی، قوم، گیلان و تهران اوستانلاریندان علاوه یوز ایللر بلكه ده مین ایللردیر خراسان، پارس، اصفهان و كرمان اوستانلارینین شهر و كندلرینده یاشاماقدادیرلار.
داها دوغروسو ایرانین 28 اوستانینین اون دؤردونده، یعنی بو اؤلكه تورپاغینین تقریباً یاری اراضیسینده تورك دیللیلر یاشاییر و بو دیلده دانیشیرلار. هله بو قیاس دا، ایشلریندن آسیلی اولاراق ایرانین ان اوجقار پارس و غیرپارس دیللی شهرلرینده اقتصادی، سیاسی، مدنی- فرهنگی و نظامی مركزلرینده فعالیت ائدن توركلر نظرده توتولمامیشدیر.
پارس دیلینده دانیشانلار ایسه تورك دیلینده دانیشانلار كیمی ایرانین بیر چوخ اوستانلاریندا یاشاییرلار؛ پارسی دیلی ده آذربایجان توركجهسی كیمی ایرانین باشقا عموم اؤلكه و یا سرتاسری دیلیدیر.
ایكی و حتی اوچ دیلین بیر اؤلكهده رسمی و یا عموم اؤلكه دیل اولماسی هئچده یئنی بیر حادثه دئییلدیر، انكیشاف ائتمیش اؤلكهلردن توتاراق اوچونجو دونیا ساییلان دونیا اؤلكهلرینین سیاسی شخصیتلری، بیر اؤلكهده یاشاییب آمال- آرزولاری بیر اولوب دیللری متفاوت اولان اؤلكه خالقلارینین دیل، ادبیات، مدنیت، عادت، عنعنهلرینه قیمت وئریر و اونلارین آنا دیللرینده تحصیل آلماقلاری نین اهمیتینی یاخشی باشا دوشورلر. اونلار اؤلكهنین ادبیات و مدنیت انكیشافینی یالنیز بیر دیلده یوخ بلكه اؤلكهنین بوتون خالقلارینین دیل، ادبیات و مدنیت انكیشافیندا گؤرورلر.
سوئیس كیمی كیچیك بیر اؤلكهده اوچ دیل، كانادادا ایكی، بلژیك ده اوچ، ایرلندده ایكی، سنگاپور دا دؤرد، فیلیپین ده اوچ، چین ده بئش، جنوبی آفریقادا ایكی، تانزانیادا ایكی و حتی افغانستان كیمی دونیانین ان دالی قالمیش اؤلكهسینده ایكی دری و پشتو دیلینین رسمیتی واردیر. (۳)
ایران چرچیوهسینده، محلی، منطقهای و عموم اؤلكه دیللری موقعیتلری و گئنیشلیكلری ایله اویغون منطقه و اؤلكه ایمكانلاریندان فایدالانماغا حاقلیدیرلار!
ایران ادبیات و مدنیتی رنگارنگ و عطیرلی چیچكلرله بزهنن گولوستانا بنزهییركی، بو گولوستاندا بوتون چیچكلری سووارماق و تغذیه ائتمك لازیمدیر، بیر گولو بئجهریب باشقالارینا اعتناسیز قالماقلا بو گولوستاندا گؤزهللیك و جاذبه اولمایاجاقدیر؟!
ایران مدنیتی یابانجی مدنیت هوجوملار قارشسیندا دایانیب اؤز واقعی و هر طرفلی انكیشافینا چاتماق اوچون اؤلكه دیللرینه قیمت وئرمهلی و بو دیللرده اولان اینجهلیك و گؤزهللیكلری انكیشاف ائتدیرمهلیدیر.
بو دیللر اؤز موقعیت و نفوسلاری ایله اویغون كلاسیك شكیلده مكتب- مدرسه و دانشگاهلاردا تدریس اولمالی و اؤیرهنیلمهلیدیرلر. مثلاً محلی دیلین پارس دیلی ایله یاناشی ابتدایی اوچونجو صنیف دن بئشینجی صنیفه قدر محل مكتبلرینده اؤیرهنیلمهسی، منطقهای دیلین ایسه پارس دیلی یانیندا اوچونجو صنیف دن بئشینجی صنیفه قدر اوچ ایل اوستان مكتبلرینده و ایكی واحد اختیاری درس كیمی اوستان دانشگاهلاریندا تدریس اولماسی نظره توتولور.
لاكین آذربایجان توركجهسی و پارس دیلی ایكی «عموم اؤلكه» دیللری عنوانیله ابتدایی، اورتا و عالی تحصیل اوجاقلاریندا و مختلیف تخصصلرده درس وئریلمهلی و بو دیللرین ادبیات، مدنیت، موسیقی ، فولكور، عادت و عنعنهلری رادیو، تلویزیون مطبوعات و باشقا جمعی ارتباط یوللاریلا انكیشاف ائتدیریلمهلیدیر !
بئله بیرتدبیرین حیاتا كئچمهسی یقین كی، ایران اسلام جمهوریسی اراضیسینده یاشایان میلّت لر ، خصوصیله ایكی بؤیوك قارداش، یعنی تورك و پارس خالقلاری آراسیندا داها آرتیق دوستلوق، بیرلیك، متقابل و حقیقی احترام حیّسینین یارانماسینا سبب اولاجاقدیر.
دئییلمهسی یئرینه دوشر كی، ایندیلیكده یالنیز چوخ كیچیك اقلیت ساییلان و ایراندا 96 مین نفر(۴) نفوسا مالیك اولان ائرمنیلر ابتدایی، اورتا و عالی تحصیل اوجاقلاریندا اؤز دیللرینده تحصیل آلیرلار !
سون شهریور 1377
.....................................................................................................
(!) - سرتاسری
(۲) - قدیم ماد محدودهسی نظرده توتولور